AS PAMPÓNIGAS DE VILAGARCÍA

En Vilagarcía cidade, que se recorde (pois non existe documentación escrita sobre a súa compra, encarga, construtores, etc.), houbo unha comparsa de sete xigantes: unha parella de xitanos, outra de etíopes, outra de mouros e un "guardia". Tanto a parella de etíopes como o garda desapareceron antes da Guerra Civil e nada podemos dicir deles, por non se conservar material fotográfico. As parellas de mouros e xitanos seguiron saíndo ata principios dos oitenta, nos que un incendio acabou con eles. A parella de Mouros non tiña grande interese, por ser de fabricación en serie, seguramente procedentes de Zaragoza ou Cataluña. Non así a parella de xitanos, que semellaba de fabricación artesanal. Eran estes os que máis medo metían aos rapaces, especialmente o xitano, con longas patillas e unha enorme navalla na man que, cando o portador o facía danzar e dar voltas, a faca voaba por riba das cabezas dos espectadores. Estas dúas parellas foran restauradas, en certa ocasión, polo artista Rivas Briones. A comparsa saía o día 16 de agosto, festa do patrón da vila, San Roque, e ía acompañada dun grupo numeroso duns vinte cabezudos comprados nos anos 60. O acompañamento musical estaba composto por tres gaiteiros (gaita, caixa e bombo), os cales interpretaban para o pasarrúas un pasodobre chamado "A Diana", que os cabezudos bailaban colléndose das mans, por parellas, e dando uns pasos para diante e outros para atrás e facendo varios cruces e intercambios, collidos polo cóbado. Os xigantes bailaban calquera xota ou muiñeira, con pasos acordados de antemán entre os portadores.Despois de percorreren toda a vila, ás doce menos cuarto do mediodía tiñan que estar fronte ao adro da parroquial de Santa Baia, expostos para que os puidesen ver e tocar os rapaces, e preparados para acompañar a singular procesión que trasladaba ao santo dende a parroquial ata a capela situada no barrio de San Roque, na saída da cidade. E digo o de "procesión singular" porque se facía a paso lixeiro, ao compás do pasodobre "Triunfo", que era bailado polo santo e que, a cada pouco, os portadores facían andar cara atrás, por non se sabe que motivo.

Dato moi significativo (xunto co número de músicos), que delata o antigo desta comparsa, é que os gaiteiros levaban unha especie de chaqueta de pano escuro, moi ampla, por riba do traxe tradicional. Estas chaquetas eran propiedade do concello e entregábanselle aos gaiteiros momentos antes de comezar a tocar. Levaban bardado o escudo da cidade.

!Ah, e unha última curiosidade! Os burros adoitaban ser de Carril e aos xigantes chamábanlles "os ananos grandes", mentres que os cabezudos eran "os ananos pequenos".

Nos anos noventa xa non quedaba ningunha figura da antiga comparsa, en vista do cal o concello encargoulle ao artista César Lombera a fabricación de seis cabezudos e unha parella de xigantes, de nova feitura, que son os que saen algún que outro ano polas festas. A causa desta intermitencia é fundamentalmente económica e de falta de interese por parte das comisións de festas correspondentes.

A COROA DE DONA URRACA

Dona Urraca foi raíña de Galicia a principios do século XII. Sobre ela e o seu contemporáneo o Arcebispo Xelmírez hai moitas lendas espalladas por toda Galicia. Mesmo aquí, nas comarcas de Arousa e Salnés, aínda se conservan a través da oralidade varias delas. Non é de estrañar, pois a raíña tiña por aquí propiedades, como a torre de Caldas, onde naceu o seu fillo Afonso Vll, ou o castelo de Lobeira. Tamén o Arcebispo tiña terras e intereses na nosa comarca, de aí (entre outras cousas) que entre eles xurdiran fortes rivalidades que mesmo chegaron ao extremo de ter a raíña prisioneiro a Xelmírez unha curta tempada no castelo de Lobeira. 

Unha destas lendas que chegaron ata hoxe é a da coroa da raíña, que aínda que non está demostrado que o feito realmente sucedera, si existe certa base histórica. A lenda conta o seguinte:

Dona Urraca estaba en guerra co bispo. Ela atopábase no castelo de Lobeira e, como viu que as cousas ían mal, mandou cargar todo o ouro que había no castelo en varios mulos e enviounos a Caldas, para que o agacharan. Ao final o bispo conquistou o castelo e díxolle a Urraca que, ou entregaba a coroa ou sacáballe os ollos. A raíña dixo que a coroa non lla entregaba, colléndoa e tirándoa nunha mina moi profunda que había no castelo, ao tempo que dicía: ti sacarasme os ollos, pero eu son a raíña e ninguén máis pode levar esta coroa. O bispo, en vinganza, mandou derrubar o castelo. Xa no pasado século, unha muller que estaba cavando nunha toxeira, alí en Lobeira, coa aixada levantou un garfo e unha culler de ouro. Eran restos do tesouro que había no castelo.

A FONTE DE CARMOA

Fontecarmoa é unha das parroquias máis antigas de toda a comarca. De feito a súa sé é unha pequena igrexa románica que alberga, no cabeceiro, unhas vellas pinturas restauradas hai non moitos anos. O nome de Carmoa é de procedencia latina, e viría en dar, na súa tradución á nosa lingua, en fonte do sortilexio ou fonte do feitizo. E isto entronca, perfectamente, co que conta a tradición que chegou ata nós. A fonte que lle dá nome ao lugar está situada un pouquiño máis abaixo de onde se atopa na actualidade o "Fogón da Ría", polo camiño que leva ao regato de Santa Mariña, preto da pista que lle chaman o Agro Longo. Até hai uns vinte anos, ou algo máis, por enriba de onde saía a auga había unha figura de pedra que representaba a un militar, armado cunha espada. Xusto aos pés del, brotaba a auga. A xente de por alí dicía que a estatua a fixeran os romanos, por aquilo de atribuírlle moita antigüidade. E poida que fose certo.Pero esta fonte, a parte de abastecer do necesario líquido aos habitantes da zona, tiña outra función, a curativa: Cando a alguén lle saía unha espulla (ou varias, pois acostuman vir acompañadas), acudía á fonte ao pór do sol, e entón, ao tempo que se ía lavando con esa auga, recitaba : 

"Catro espullas teño no corpo, catro espullas e non me conforto. Tomando estas aguas vivas tornaranse confortativas. Augas vivas por todas, augas vivas por todas (lavando as espullas unha a unha) Lévete Satanás, que con esta agua morrerás. Con el poder de Dios y de la Virgen María, Un Padre Nuestro y un Ave María". 

Para que as espullas curaran había que ir lavalas na fonte durante sete días seguidos, e ao final, parece que curaban, segundo din. E se non, tamén quedaba o médico. Pero era máis caro.